O‘zbekiston va Mo‘g‘uliston o‘rtasida geologiya-qidiruv va tog‘-kon sanoati sohasidagi hamkorlikning yangi bosqichlari
Mo‘g‘uliston: Mineral resurslarga boy va hamkorlik salohiyati
Shimoli-sharqiy Osiyoda joylashgan Mo‘g‘uliston taxminan 3,5 million aholi va 1,56 million kvadrat kilometrdan ortiq hududga ega davlatdir. Bu davlat, nisbatan kam sonli aholisiga qaramay, ulkan tabiiy boyliklarga, jumladan uran, oltin, mis va boshqa nodir yer metallarining katta zaxiralariga ega. Butunjahon yadroviy assotsiatsiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, Mo‘gְ‘uliston uran zaxiralari bo‘yicha dunyoda 12-o‘rinni egallaydi, tasdiqlangan resurslari taxminan 60,5 ming tonna uranga ega va geologik tadqiqotlar o‘z navbatida 1,32 million tonnagacha uran salohiyatini ko‘rsatmoqda. Oltin va mis ham mamlakat iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi: Mo‘g‘uliston mis eksporti bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi va uning oltin qazib olish sanoati eksportning salmoqli ulushini egallab, 2019-yil holatiga ko‘ra jami mineral ishlab chiqarishning 90 foizini tashkil etadi.
Mo֥‘g‘ulistonda tog‘-kon sanoati sohasida allaqachon yirik xalqaro kompaniyalar faoliyat yuritmoqda. Uran sanoati bo‘yicha jahon yetakchilaridan biri bo‘lgan Fransiyaning Orano Mining kompaniyasi jami investitsiya portfeli 1,6 milliard dollarni tashkil qiluvchi Zuuvch-Ovoo va Dulan-Uul kabi konlarni faol ravishda qidirish va o‘zlashtirish ishlarini olib bormoqda. Rossiyaning “Rosatom Nedra” kompaniyasi ham Mo‘g‘uliston bilan uzoq yillik hamkorlik tarixiga ega, jumladan uran konlarini o‘zlashtirish bo‘yicha “Dornod Uran” qo‘shma korxonasini tashkil etishni rejalashtirgan. Bundan tashqari, mazkur mamlakatda Xitoy, Qozog‘iston va Chexiyaning geologiya-qidiruv va qazib olish bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalari mavjud. Chet ellik o‘yinchilarning faolligiga qaramay, Mo'g'ulistonning salohiyati hali ham rivojlanmagan, bu esa yangi hamkorliklar uchun keng istiqbollarni ochib beradi.
O‘zbekiston: uran va noyob yer metallarini qazib olish bo‘yicha yetakchi mamlakat
Tog‘-kon sanoati sohasida ko‘p yillik tajribaga ega O‘zbekiston uran, oltin va mis qazib olish bo‘yicha jahon yetakchilaridan biri sifatida o‘zini namoyon etdi. Butunjahon yadro assotsiatsiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston 2022-yilda qariyb 3300 tonna uran ishlab chiqargan va bu jahon ishlab chiqarishining qariyb 7 foizini ta’minlab, ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha dunyoda beshinchi o‘rinni egallash imkonini berdi. Mamlakatning tasdiqlangan uran zaxiralari 130 ming tonnanadan ortiq bo‘lib va uning ulkan maqsadi 2030-yilga kelib uran ishlab chiqarish hajmini 3 barobarga yetkazishdan iboratdir.
O‘zbekiston uran sanoatining asosiy ishtirokchisi “Navoiyuran” davlat korxonasi hisoblanadi. Navoiyuran ilg‘or in-situ leaching (ISL) texnologiyalaridan foydalangan holda uran qazib olish va qayta ishlashga ixtisoslashgan bo‘lib, uran miqdori past bo‘lgan rudalardan ham uranni samarali olish imkonini beradi. Kompaniya Fransiyaning Orano kabi xalqaro hamkorlari bilan faol hamkorlik qiladi, ular bilan 2019-yilda Jengeldi konini o‘zlashtirish uchun Nurlikum Mining qo‘shma korxonasi tashkil etilgan. Bundan tashqari, Xitoy milliy uran korporatsiyasi (CNUC) va Xitoyning umumiy yadroviy energetika korporatsiyasi (CGNPC) bilan geologik qidiruv va uran hududlarini birgalikda rivojlantirish bo‘yicha shartnomalar imzolandi.
O‘zbekiston oltin va mis qazib olish sohasida ham ajoyib natijalarni ko‘rsatmoqda. Dastlab Navoiyuran tarkibiga kirgan Navoiy kon-metallurgiya kombinati (NKMK) Markaziy Osiyodagi eng yirik oltin ishlab chiqaruvchi korxona bo‘lib, mamlakat eksportining salmoqli qismini tashkil etadi. Olmaliq kon-metallurgiya kombinati (OKMK) mis, qoʻrgʻoshin va rux, shuningdek, noyob tuproq metallarini qazib olishga ixtisoslashgan. Bu korxonalar ilg‘or texnologiyalar va yuqori malakali mutaxassislarga ega bo‘lib, bu O‘zbekistonni tog‘-kon sanoati sohasida xalqaro hamkorlik uchun jozibador hamkorga aylantirmoqda.
O‘zbekiston va Mo‘g‘uliston o‘rtasidagi hamkorlikning rivojlanishi
O‘zbekiston bilan Mo‘g‘uliston o‘rtasidagi munosabatlar jadal rivojlanib, tog‘-kon sanoati sohasidagi hamkorlik uchun mustahkam zamin yaratmoqda. Mo‘g‘uliston Prezidenti janob Uxnaagiin Xurelsuxning O‘zbekistonga tashrifi muhim voqea bo‘lib, unda iqtisodiy va siyosiy aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan bitimlar imzolandi. Toshkent va Ulan-Bator oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri aviaqatnovlar yoʻlga qoʻyilishi muhim yutuqlardan biri boʻladi, bu ishbilarmonlik aloqalarini sezilarli darajada soddalashtirib, savdo-iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi. Yaqin orada O‘zbekiston Prezidenti janob Shavkat Mirziyoyevning Mo‘g‘ulistonga tashrifi kutilmoqda va bu qo‘shma loyihalarni amalga oshirishda yangi imkoniyatlar eshigini ochib beradi.
Ikki tomonlama hamkorlik doirasida geologiya-qidiruv va tog‘-kon sanoatiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Uran, oltin, mis va boshqa foydali qazilma boyliklarga ega boʻlgan Moʻgʻuliston konchilik boʻyicha hamkorlarini diversifikatsiya qilishga intilmoqda, Oʻzbekiston esa oʻzining tajribasi va texnologik imkoniyatlari bilan bunday hamkorlik uchun ideal nomzod hisoblanadi. O‘zbekiston tomoni Mo‘g‘ulistondagi geologiya-qidiruv ishlari loyihalarida, ayniqsa, geologiya-qidiruv va uran hamda oltin, mis kabi boshqa qazilma boyliklar qazib olish sohasida ishtirok etishda katta salohiyatga ega.
Hamkorlik istiqbollari va “Navoiyuran” davlat korxonasining roli
Navoiyuran o‘zining boy tajribasi va ilg‘or texnologiyalaridan foydalangan holda Mo‘g‘ulistonda uranni qidirish va qazib olishda faol ishtirok etishni rejalashtirmoqda. Kompaniya O‘zbekistonda o‘zining samaradorligini isbotlagan in-situ yuvish usulini qo‘llash, shuningdek, Orano va CNUC kabi xalqaro hamkorlar bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan geologik qidiruv ishlariga innovatsion yondashuvlarni joriy etishni nazarda tutgan. Bundan tashqari, Navoiy kon-metallurgiya kombinati (NKMK) mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiluvchi oltin va mis kabi boshqa metallarni qazib olish bo‘yicha loyihalarda ishtirok etish imkoniyatlarini ko‘rib chiqmoqda.
O‘zbekiston va Mo‘g‘uliston o‘rtasidagi geologiya-qidiruv va tog‘-kon sanoati sohasidagi hamkorlik o‘zaro manfaat va tajriba almashinuviga asoslangan muvaffaqiyatli sheriklik namunasi bo‘lishi uchun barcha imkoniyatlarga ega. Navoiyuran uran sanoatining yetakchisi sifatida Mo‘g‘ulistonning tog‘-kon sanoati rivojiga salmoqli hissa qo‘shishga, har ikki davlatning iqtisodiy o‘sishiga va jahon mineral-xomashyo bozoridagi mavqeini mustahkamlashga hissa qo‘shishga tayyor.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori ijrosini ta’minlash maqsadida “O‘zbek geologiya qidiruv” AJ hamda “O‘zbekgeofizika” AJ ta’sischiligida “Uzbek Overseas Geology Company” MChJ tashkil etilgan boʻlib, uning asosiy funksiyasi xorijiy davlatlarda geologiya-qidiruv ishlarini amalga oshirishdan iboratdir.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda joriy yilning 5 – 13-iyun kunlari “Uzbek Overseas Geology Company” MChJ hamda “Navoiyuran” DK xodimlaridan iborat delegatsiya vakillari Moʻgʻulistonga tashrif buyurib, rejalashtirilgan ishlarni amalga oshirdi.
Xususan, Ulan-Bator shahrida “Uzbek Overseas Geology Company” MChJning filiali (vakolatxona) ochish boʻyicha zarur boʻlgan hujjatlar moʻgʻul tilida rasmiylashtirilib, ushbu hujjatlar roʻyxatdan oʻtkazish uchun Moʻgʻuliston Adliya organlariga taqdim etildi hamda davlat boji toʻlandi, shuningdek 10 ish kuni mobaynida “Uzbek Overseas Geology Company” MChJ filialini (vakolatxonasini) ochish va uning faoliyatini yoʻlga qoʻyish boʻyicha mahalliy Adliya organi tomonidan tegishli guvohnoma rasmiylashtiriladi.
“Uzbek Overseas Geology Company” MChJning vakolatxonasi uchun bino tanlandi va ijara shartnomasi imzolandi.
Mo‘g‘uliston poytaxti Ulan Bator shahrida “Uzbek Overseas Geology Company” MChJ vakolatxonasining ochilishi Oʻzbekiston va Mo‘g‘uliston o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning yuqori cho‘qqiga chiqayotganidan dalolatdir.
