O‘zbekistonning xalqaro tashabbuslarini amalga oshirish – Yangi O‘zbekistonning ochiq va pragmatik tashqi siyosatining jahon miqyosida e’tirof etilishi
Keyingi yillarda xalqaro hamjamiyatning O‘zbekistonga e’tibori sezilarli darajada oshdi. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi va 2022-2026-yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi muvofiq mamlakatni rivojlantirishning yangi modeliga o‘tish mamlakat tashqi siyosatidagi jiddiy o'zgarishlarni oldindan belgilab berdi.
Bugun O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev rahnamoligida amalga oshirilayotgan mamlakatimizning yangilangan tashqi siyosati keng ko‘lamli ichki islohotlarning uzviy davomi bo‘lib, chuqur o’ylangan va strategik jihatdan hisob-kitob qilingan.
O‘zbekiston tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan ham milliy manfaatlarni, ham mintaqaviy va xalqaro taraqqiyot va xavfsizlik muammolarini hal etishga qaratilgan qator muhim chora-tadbirlar O‘zbekistonning ishonchli hamkor, xalqaro munosabatlarning faol ishtirokchisi sifatidagi roli va nufuzi tobora ortib borayotganidan dalolat beradi.
Prezident Sh.Mirizeev joriy yilning 14-iyuldagi lavozimga kirishish marosimida so‘zlagan nutqida ta’kidlaganidek, O‘zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari bilan do‘stlik, yaxshi qo‘shnichilik va strategik sheriklik munosabatlarini yanada mustahkamlashga, uzoq va yaqin xorijiy davlatlar bilan ko‘p qirrali hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan chuqur o‘ylangan tashqi siyosat va iqtisodiy diplomatiyani izchil davom ettiradi.
O‘zbekistonning so‘nggi olti yildagi yangi tashqi siyosatining amaliy natijalari quyidagilardan iborat bo‘ldi:
Birinchidan. Markaziy Osiyoda yangi mazmunli mintaqaviy kun tartibini ishga tushirish. Qo‘shnilar bilan o’rnatilgan ikki tomonlama munosabatlarning strategik asoslarini yaxshi qo‘shnichilik va hamkorlikni mustahkamlash, mintaqaviy xavfsizlikni saqlash, savdo-iqtisodiy hamkorlikni rag‘batlantirish, qardosh xalqlar bilan madaniy-gumanitar aloqalarni chuqurlashtirish borasida ko‘rib chiqqan O‘zbekiston mintaqa davlatlari bilan munosabatlarni yangi bosqichga ko’tarishga erishdi.
Prezident Sh.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Maslahat uchrashuvlarini muntazam o‘tkazib borish tashabbusi Markaziy Osiyo mintaqasining barqaror va mustahkam rivojlanishiga o’ta muhim hissa qo‘shdi. 2018-yildan buyon davlat rahbarlarining ushbu formatdagi to‘rtta uchrashuvi bo‘lib o‘tdi, beshinchisi 2023-yilning 14-15-sentabr kunlari Dushanbe shahrida bo‘lib o‘tadi.
Oʻzaro hamkorlikning ushbu prinsip jihatidan yangi mexanizmining ishga tushirilishi mintaqadagi siyosiy iqlimning sezilarli yaxshilanishiga xizmat qildi, mamlakatlarga savdo-iqtisodiy hamkorlikni faollashtirish, tovarlar, xizmatlar va kapitallar yoʻlidagi toʻsiqlarni bartaraf etish boʻyicha mazmunli muloqotni boshlash imkonini berdi.
Yangi sharoitda Markaziy Osiyo eng jadal rivojlanayotgan mintaqalardan biriga aylanmoqda. Oxirgi 6 yilda beshta davlatning umumiy yalpi ichki mahsuloti ikki baravar ortib, 400 milliard dollarni tashkil etdi. Shu bilan birga, Markaziy Osiyoning umumiy tashqi savdo aylanmasida oʻzaro tovar ayirboshlash ulushi ortib bormoqda – 2014-yildagi 6 foizdan 2022 yilda 11% gacha.
Mintaqa davlatlarining jipslashishi Markaziy Osiyoning tashqi hamkorlar uchun jozibadorligini oshirishga, yirik davlatlar va birlashmalar bilan hamkorlikni kengaytirishga xizmat qildi. Shu tariqa, ular bilan “Markaziy Osiyo Plus” formatidagi muloqot maydonchalari 2017-yildagi 4 tadan 2023-yilda 11 taga ko‘paydi.
O‘zbekiston xavfsizlik, savdo, energetika, transport va madaniyat sohalarida mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirishga faol ko‘maklashar ekan, Markaziy Osiyoda xavfsizlik, rivojlanish va mintaqalararo munosabatlar bo‘yicha qator xalqaro tashabbuslar bilan chiqdi.
Ular BMT Bosh Assambleyasining "Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik, barqarorlik va izchil taraqqiyotni ta'minlash bo'yicha mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni mustahkamlash", “Markaziy Osiyoda barqaror turizm va barqaror rivojlanish”, “Orolboʻyi mintaqasini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar hududi deb e’lon qilish”, “Markaziy va Janubiy Osiyo oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni mustahkamlash toʻgʻrisida” kabi bir qator rezolyutsiyalarida qo‘llab-quvvatlandi.
Ularning BMTga a’zo davlatlar tomonidan qabul qilinishi orqali O‘zbekistonning mintaqaviy barqarorlik va izchil rivojlanishni mustahkamlashga qo‘shgan amaliy hissasi jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilgani yaqqol namoyon bo‘ldi.
Ikkinchidan. 2017-yildan buyon O‘zbekiston Afg‘oniston bilan savdo, transport, energetika, ta’lim sohalarida aloqalarni rivojlantirish, bu mamlakatni mintaqaviy savdo-iqtisodiy aloqalarga jalb etish borasidagi sa’y-harakatlarini sezilarli darajada kuchaytirdi. Toshkent Markaziy Osiyo davlatlarining Afgʻonistonni barqarorlashtirish bo’yicha xalqaro saʼy-harakatlarini faollashtirishda muhim rol oʻynadi. Toshkentda Afgʻoniston boʻyicha “Tinchlik jarayoni, xavfsizlik sohasida hamkorlik va mintaqaviy sheriklik” (2018 yil mart) va “Afgʻoniston: xavfsizlik va iqtisodiy taraqqiyot” (2022 yil iyul) mavzularida yirik xalqaro konferensiyalar boʻlib oʻtdi. O‘zbekiston nafaqat xalqaro hamjamiyatning afg‘on muammosiga e’tiborini qaratishga o‘z hissasini qo‘shdi, balki bu davlatni Markaziy Osiyoning ajralmas qismi, Markaziy va Janubiy Osiyo o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik loyihalarida muhim bo‘g‘in sifatida mutlaqo yangicha idrok etishni taklif qildi.
O‘zbekiston mamlakatning xalqaro moliya, savdo-iqtisodiy makonga, hududlararo transport-logistika kommunikatsiyalariga yanada faol integratsiyalashuviga kirishdi. Toshkent JSTga a’zo bo‘lish bo‘yicha muzokaralar jarayonini faollashtirdi, YeOIIda kuzatuvchi davlat maqomini oldi va Yevropa Ittifoqining GSP+ imtiyozlar tizimida benefisiar davlat maqomini oldi.
Uchinchidan. Iqtisodiy diplomatiya tashqi siyosatning ustuvor yo‘nalishiga aylandi. O‘zbekiston mamlakatning xalqaro moliya, savdo-iqtisodiy makonga, mintaqalararo transport va mantiqiy kommunikatsiyalarga yanada faol integratsiyalashuvi yo‘lidan bordi. Toshkent JSTga a’zo bo‘lish bo‘yicha muzokaralar jarayonini faollashtirdi, YeOIIda kuzatuvchi davlat maqomini oldi va Yevropa Ittifoqining GSP+ imtiyozlar tizimida benefisiar davlat maqomini oldi.
Toshkentning Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, YeTTB, Islom taraqqiyot banki va Osiyo infratuzilma sarmoyalari banki kabi xalqaro va mintaqaviy moliya institutlari bilan hamkorligi sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi.
O‘zbekiston iqtisodiy diplomatiyasining asosiy ustuvor yo‘nalishi keng mintaqalararo aloqalarni rag‘batlantirish bo‘ldi. 2021-yil iyul oyida Toshkent shahrida Markaziy va Janubiy Osiyoning oʻzaro bogʻliqligi boʻyicha yuqori darajadagi xalqaro konferensiya va 2022-yil noyabr oyida Samarqand shahrida “Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” oʻzaro bogʻliqlik masalalari boʻyicha xalqaro konferensiyaning oʻtkazilishi ushbu sohadagi asosiy voqealar boʻldi.
To'rtinchidan. Ko‘p tomonlama diplomatiyani tizimli ravishda faollashtirish Yangi O‘zbekiston tashqi siyosatining muhim ustuvor yo‘nalishiga aylandi. 2017-yilda Prezident Sh.Mirziyoyevning BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi ma’ruzasida bir qator yirik tashabbuslar, jumladan, Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Maslahat uchrashuvlarini o‘tkazish bo‘yicha ham muhim tashabbuslar ilgari surildi. 2019-yilda O‘zbekiston Turkiy kengashga a’zo bo‘ldi. 2020-yilda Toshkent MDHga samarali raislik qildi. 2022-yil sentabr oyida Samarqand shahrida ShHT sammitining o‘tkazilishi muhim xalqaro voqea bo‘ldi, unda O‘zbekiston prezidenti Umumiy xavfsizlik va farovonlik yo‘lida birdamlik bo’yicha Samarqand tashabbusi bilan chiqdi. 2022-yil oktabr oyida Samarqandda Turkiy davlatlar tashkilotining birinchi sammiti bo‘lib o‘tdi.
Toshkentning ko‘p tomonlama diplomatiyasi salohiyati yuksalib borayotgani O‘zbekistonning 2021-2023 yillarga mo‘ljallangan BMT Inson huquqlari kengashiga saylanishi, shuningdek, Qo‘shilmaslik harakati a’zolari tomonidan O‘zbekistonning 2027—2029 yillarda tashkilotga raisligi qo‘llab-quvvatlanishida o‘z ifodasini topdi.
Umuman olganda, O‘zbekiston keyingi yillarda ko‘p tomonlama minbarlarla mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash, Markaziy Osiyoning barqaror rivojlanishiga qaratilgan 80 dan ortiq takliflarni ilgari surdi. O‘zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan mintaqada xalqaro transport yo‘laklarini shakllantirish, Afg‘oniston muammosini hal etish, Markaziy va Janubiy Osiyoning o‘zaro bog‘liqligini mustahkamlash, yoshlar salohiyati va global ishlardagi faolligini oshirishga bag‘ishlangan qator yirik xalqaro anjumanlar o‘tkazildi.
Koʻplab mamlakatlarning davlat va hukumat rahbarlari, tashqi ishlar idoralari va xalqaro tashkilotlari yetakchilarining faol ishtiroki oʻzbek diplomatiyasining tashkiliy salohiyati yuksalib borayotganidan, Toshkent tomonidan ilgari surilgan pragmatik mintaqaviy va xalqaro tashabbuslar jozibadorligidan dalolat beradi.
O‘zbekistonning tashqi siyosatdagi asosiy hamkorlari, yetakchi davlatlar va birlashmalarni ham hisoblaganda, O‘zbekistonning tashqi siyosatini, birinchi navbatda, Markaziy Osiyoda mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish tashabbuslarini, shuningdek, Toshkentning Afg‘oniston muammosini hal etish va bu davlatni mintaqaviy aloqalarga jalb etish borasidagi sa’y-harakatlarini faol qo‘llab-quvvatlamoqda. Bu kabi baholar qo‘shma bayonotlarga kiritiladi, matbuot anjumanlari va ikki tomonlama rasmiy muloqotlar chog‘ida izhor qilinadi.
Xorijiy ekspertlar O‘zbekistonning mintaqaviy siyosati va mamlakatimizning boshqa xalqaro tashabbuslari ahamiyatini alohida ta’kidlamoqda. Masalan, qirg‘izistonlik tadqiqotchi Beishenbek To‘qto‘g‘ulovning fikricha, “Prezident Sh.Mirziyoyev tashqi siyosatidagi qarashlari tufayli Markaziy Osiyoda davlatlararo munosabatlar tizimi tubdan o‘zgarib, mavjud muammolarni birgalikda hal etish to‘g‘risida tushuncha paydo bo‘ldi. Toshkent mintaqaviy va jahon kuchlari, xalqaro tashkilotlar bilan muvozanatli sheriklik va hamkorlikni yo‘lga qo‘yishga, munosabatlarni tubdan yangi bosqichga olib chiqishga muvaffaq bo‘ldi. Uning tashqi siyosatdagi yondashuvi ichki islohotlar bilan birgalikda O‘zbekistonning xalqaro nufuzini mustahkamladi”.
Markaziy Osiyo va Kavkaz instituti asoschisi, taniqli amerikalik ekspert S.F.Starrning fikricha, O‘zbekiston Kobuldagi muvaqqat hukumat bilan “funktsional aloqalarni o‘rnatish bo‘yicha mintaqaviy sa’y-harakatlarga yetakchilik qila oldi”. Mintaqa bo‘yicha yana bir ekspert, Fudan universiteti (XXR) professori Chjao Xuashen O‘zbekiston prezidenti Sh.Mirziyoyevni “Markaziy Osiyo integratsiyasi joriy pallasining asosiy tashabbuskori” deb hisoblaydi.
Rossiya Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti eksperti A.Vorobyov O‘zbekistonning xalqaro tashkilotlar yo’nalishi bo’yicha faolligi sezilarli darajada oshganini qayd etadi. Keyingi yillarda prezident Sh.Mirziyoyev tashabbusi bilan BMT doirasida xalqaro, mintaqaviy hamkorlik va konfessiyalararo totuvlikka oid bir qancha qarorlar qabul qilindi. Ekspertning fikricha, Oʻzbekistondan BMTda Oʻzbekistonning oʻz manfaatlari bilan bogʻliq va shu bilan birga, boshqa keng doiradagi davlatlar uchun ham dolzarb boʻlgan yangi tashabbuslarni ilgari surilishini kutish kerak.
Shunday qilib, O‘zbekistonning xalqaro munosabatlarning mas’uliyatli va faol ishtirokchisi sifatidagi imidjining muvaffaqiyatli shakllanayotgani yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Toshkent tomonidan ilgari surilayotgan va keng e’tirof etilgan tashabbuslar nafaqat milliy manfaatlarni samarali ta’minlash, balki Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlik va farovonlikni mustahkamlash, jahon mamlakatlari oldida turgan xavfsizlik va taraqqiyotni saqlashning umumiy muammolarini hal etishga ham qaratilgan.
Daniyar Kurbanov, Ozbekiston Respublikasi TIV Xalqaro munosabatlar axborot-tahlil markazi direktori,
Zilola Yunusova, Ozbekiston Respublikasi TIV Xalqaro munosabatlar axborot-tahlil markazi bolim boshlig’i
